Հայկական ձեռագրական կորուստները Մեծ Եղեռնի ժամանակ

 Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին բնակչության տեսակարար կշռի տեսանկյունից ոչ մի ժողովուրդ չկրեց այնպիսի խոշոր կորուստներ, ինչպիսին հայերը: 1915 թվականին հայ ժողովուրդը ենթարկվեց աշխարհում առաջին կանխամտածված ցեղասպանությանը' գենոցիդի, որը մարդկության դեմ ուղղված ամենամեծ հանցագործությունն է: Շուրջ 1,5 միլիոն հայեր տեղահանվեցին իրենց բնօրրանից եւ դաժանաբար կոտորվեցին:

 Բացի մարդկային կորուստներից, ահռելի էին նյութական կորուստները' ավերվեց շուրջ 66 քաղաք ու ավան, 25000 գյուղ, 2350 վանք ու եկեղեցի, 1500 դպրոց: Անդառնալի էին նաև մշակութային կորուստները, պատահական չէ, որ հայոց ցեղասպանությանն անդրադարձողները հաճախ օգտագործում են նաև «մշակութային եղեռն» արտահայտությունը, քանի որ Արևմտյան Հայաստանում բնակվող հայերին ոչնչացնելով թուրքերը հենց այդ և հետագա տարիներին ծրագրված սկսեցին ոչնչացնել նաև հայկական հարուստ քաղաքակրթության հետքերը, պատմաճարտարապետական և այլ մշակութային արժեքներ:

 Եղեռնի հետևանքով հսկայական էին հայկական ձեռագրական մշակույթի կորուստները:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում հայերեն ձեռագրերի ամենամեծ հավաքածուն պահվում էր Էջմիածնի կաթողիկոսարանի մատենադարանում : 1915 թ. փետրվարի սկզբին պատերազմի հնարավոր հետևանքներից խուսափելու համար Էջմիածնի վանքում պահվող մի շարք թանկագին իրեր և բոլոր 4660 ձեռագրերը տեղավորվում են արկղերի մեջ և ուղարկվում Մոսկվա, ուր պահվում են Հայոց Վերացման Ս. Խաչ եկեղեցու խորաններում : Նույն թվականին, երբ Արևմտյան Հայաստանը դարձել էր ռազմական գործողությունների թատերաբեմ, իսկ թուրքական իշխանությունն օգտվելով ստեղծված կացությունից իրականացնում էր տեղի հայ բնակչության տեղահանությունն ու կոտորածը, Հայոց Գեւորգ Ե կաթողիկոսը հատուկ հրամանով հանձնարարում է Վանա լճի Լիմ կղզու վանքի վանահայր Հովհաննես վարդապետ Հյուսյանին կորստից փրկել եւ Էջմիածին ուղարկել Լիմ, Կտուց, Աղթամար կղզիների վանքերի, Վան քաղաքի եկեղեցիների և այլ վայրերի ձեռագրերը : Հյուսյանին դա հաջողվում է անել մասամբ : Նրա եւ այլ նվիրյալների անձնվեր ջանքերով հաջողվում է 1915-16 թվականներին Էջմիածին տեղափոխել շուրջ 1450 ձեռագիր : Սակայն կորուստները բազմապատիկ ավելի էին : Բավական է նշել, որ հազարից ավելի ձեռագրեր ունեին միայն Լիմ եւ Աղթամար վանքերը: Սակայն Վասպուրական գավառը մոտ էր Արեւելյան Հայաստանին եւ այստեղի մատյանների մի մասը փրկվեց ռազմաճակատի գծի առաջ շարժվելու շնորհիվ : Մինչդեռ ավելի խորք ընկած գավառներում , Փոքր Հայքի եւ Անատոլիայի հայաշատ վայրերի մշակութային արժեքներն ու ձեռագրերը շատ դեպքերում իսպառ կորստի մատնվեցին : Հայտնի է, օրինակ , որ Կեսարիայում շուրջ 700 մատյան է ոչնչացել :

Առաջին համաշխարհային պատերազմի եւ նախընթաց տարիներին տեղի ունեցած ձեռագրական հսկայական կորուստների փաստագրմանն է նվիրված պրոֆեսոր Սուրեն Քոլանջյանի ընդարձակ հոդվածաշարը, որը 1965-67 թվականներին տպագրվել է «Էջմիածին»ամսագրում: Մանրամասների մեջ չխորանալով նշենք, որ կորած, ոչնչացված մատյանների մեջ եղել են նաեւ եզակի արժեքներ, ինչպես օրինակ 10-րդ դարից պահպանված եւ Գրիգոր Նարեկացու ինքնագիրը համարված ձեռագիրը, որը ոչնչացվել է Ալյուր գյուղի եկեղեցում :

Հիշատակելի է նաեւ, որ եղեռնից մազապուրծ գաղթական հայերը փրկել ու իրենց հետ զանազան երկրներ են տարել մի շարք ձեռագրեր, որոնք հետագայում հայտնվել են տարբեր թանգարաններում կամ «հայրենադարձվել» են Հայաստան:

Պատերազմի ավարտից և քաղաքական վայրիվերումների տեւական շրջանից հետո 1922 թ. Մոսկվայից Էջմիածին են վերադարձվել մատենադարանի 4660 մատյանները և այստեղ միացել մինչ այդ հավաքված 1730 ձեռագրերին : 1939-ին, դեռեւս 1920 թ. խորհրդային իշխանության կողմից պետականացված մատենադարանը տեղափոխվել է Երեւան : Այսօր Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող գիտահետազոտական ինստիտուտ Մատենադարանում հայերեն ձեռագրերի թիվը հասնում է 11 հազարի: Դրանց թիվը կարող էր առնվազն կրկնակի լինել, եթե տեղի չունենար 1915-ի հայոց ցեղասպանությունը: